Kurk..

..is de schors van de kurkeik (Querqus Suber). Het is een grillige boom die de neiging heeft scheef te groeien, 10 tot 20 meter hoog en 150 tot 200 jaar oud kan worden. De boomkruin is zeer licht en open en bestaat uit takken met lange, ovaalvormige, toegespitste, dikwijls gekartelde, leerachtige grijsgroene bladeren. Hij groeit het beste op granietachtige gronden zonder kalk, zoals deze te vinden is in Portugal, Spanje, Zuid-Frankrijk, Italië en de Maghreb. Hmm.. dat had korter gekund: Rond de Middellandse Zee dus.

Door cellenafstoting van de moederschors (cambium / dun vlies dat zich op het hout van de stam bevindt) groeit er een alsmaar dikker wordende plantaardige laag die opgebouwd is uit dode, tegen elkaar opgesloten 14 vlaks micro-cellen (soort honingraat) die bestaan uit celwanden van suberine (vandaar Quercus Suber) die onderling worden verbonden door lignine. Deze niet uniform opgebouwde cellen (40 miljoen cellen per kubieke centimeter) zijn gevuld met een gasmengsel die op lucht lijkt, maar dan zonder CO2 en laten nagenoeg geen water of lucht door. De voortdurende cellenvorming zorgt voor een isolerende laag tegen de grote zomerhitte. Zonder deze bescherming zou de boom uitdrogen (De lichte kruin van de boom geeft te weinig schaduw om de boom voor uitdrogen te behoeden). Daarnaast beschermt de schors de boom ook voor andere invloeden van buitenaf. Zelfs bij brand beschermt de schors de stam, zodat op een later stadium de boom alsnog opnieuw takken en bladeren kan vormen.

“Verkurking” van een boomschors of van een plantenstengel is een voor biologen bekend verschijnsel. Er zijn meer bomen waar de aangegroeide dode cellen een beschermende schors vormen, maar alleen de schors van de kurkeik is technisch en commercieel te gebruiken.

In de dikke schorslaag..

..functioneren de miljarden cellen stuk voor stuk als kleine geluid- en warmte isolatoren, absorberen ze druk en schokken en geven ze kurk drijfvermogen en een enorme veerkracht (door zijn enorme elasticiteit kan een (wijn)kurk tot 35% van zijn oorspronkelijke diameter in elkaar gedrukt worden).

Door zijn oorspronkelijke vorm telkens weer aan te nemen is kurk (een kurkvloer) bestand tegen zware belasting.  Er is tot op heden nog geen ander natuurlijk materiaal gevonden die deze verschillende eigenschappen zo combineert als kurk, en zal waarschijnlijk ook nooit gevonden worden.

Professionals..

..schillen in mei en juni, vlak voor de heetste maanden van het jaar, de schors van de boom, wanneer de kurkschors door vochtonttrekking loslaat van de moederschors. De boom gaat in ‘zomerslaap’, vloeistoffen en sappen zouden toch alleen maar verdampen via de bladeren. De stam krimpt dan iets waardoor de schors (die niet evenredig snel meekrimpt) net even losser zit en makkelijker te oogsten is. Het is een door de overheid gereguleerd, zeer specialistisch werk waarbij alleen de buitenste schorslaag oogst wordt. De continu groeiende moederschors wordt niet geoogst.

Deze traditionele oogst bestaat al honderden jaren en is een volledig handmatig proces. De gereedschappen die hierbij gebruikt worden zijn speciale bijlen en mankracht. Het schillen vereist een grote mate van expertise daar de snede diep genoeg gemaakt moet worden om de tot 5 cm dikke kurklaag van de boom te pellen maar niet te diep, omdat anders het dunne moederschors teveel zou beschadigen. Na de ontschorsing scheidt de boom ter bescherming van de moederschors een (door oxidatie aan de lucht) roodachtig gekleurd vocht af (phloemsappen), dat tot een zeer harde, enkele millimeters dikke laag opdroogt. Met zijn reserves zal de wond binnen drie maanden genezen en kan de groei verder normaal doorgaan. Al in de herfst van het oogstjaar zijn de nieuw gevormde cellen weer zichtbaar.

De boom..

..gaat zich weer opnieuw isoleren en in dat proces neemt hij meer CO2 op dan wanneer hij niet geschild zou zijn geweest. Omdat men vooraf weet welke bomen wanneer geoogst kunnen worden, is het door fabrikanten vrij goed te voorspellen in welk jaar de oogst goed of wat slechter zal zijn. En dat dan voor meerdere aankomende jaren achter elkaar.

Een kurkeik kan in zijn leven zo’n 20 maal geschild worden voordat hij door zijn hoge leeftijd niet meer in staat is kurkhout van goede kwaliteit voort te brengen, en plaats maakt voor een nieuwe jonge boom, die ook nodig is voor de typische schors van de eerste oogst. De beste kwaliteit kurkschors produceert de boom als hij zo’n 70 jaar oud is. Het getal wat op de boom geschilderd wordt is het laatste cijfer van het jaartal waarin de boom voor het laatst geschild is.

Aan de dikte van de schorslaag met zijn jaarringen kun je het groeiproces van de verschillende jaren herkennen: 8 complete ringen en aan iedere zijde een halve jaarring (het oogsten van de bomen vindt plaats midden in het groeiproces van 1 jaarring). Klimatologische omstandigheden, zoals hoeveelheid regen of de lengte van een zomerperiode, zijn van invloed op de dikte van de jaarringen. Ook de kwaliteit van het schillen heeft z’n weerslag op de dikte van de jaarringen.

De tweede oogst..

..is de z.g. vrouwelijke kurk (calluslaag). Er is niet heel veel over te vertellen. De tweede oogst is kwalitatief nog niet goed genoeg om er wijnkurken van te maken. Maar wel uniek waardoor er bepaalde fineerdecoren (zoals bijv. kurktype Merida II) van gemaakt kan worden. En anders wordt het vermalen tot grondstof voor industriekurk of isolatiekurk (rollen en platen).

De vele duizenden..

..stukken schors (kurkmantels) blijven normaal gesproken nog 3 tot 6 maanden in het bos liggen om het natuurlijke vocht in de schors te laten verdampen. Daarna wordt de schors naar de kurkfabrieken gereden. Ook bij deze fabrieken krijgt de schors idealiter alle tijd om te drogen en daarmee spanning en krimp kwijt te raken. Zo kan het soms wel twee jaar duren voordat een stuk schors verwerkt wordt tot eindproduct, afhankelijk van de geoogste hoeveelheid. Maar met de huidige groei in de vraag naar duurzame grondstoffen zien we dat de verwerkende industrie de kurk schors steeds sneller verwerkt.

Voordat de schors verwerkt kan worden, wordt deze eerst gekookt om alle insecten en bacteriën te doden en om het schors soepeler te maken. Kurk koken is al een uitdaging op zich, het heeft een enorm drijfvermogen, dus er is veel gewicht nodig om de stukken kurkschors onder water te krijgen. Zonder z’n eigenschappen te verliezen worden de kurkcellen door het kookproces vergroot (zwellen) en staan ze looizuur en anorganische zouten af. De rubberachtige kurkplaten worden vervolgens 3 tot 4 weken in donkere loodsen opgestapeld om te drogen en vlak te trekken.

Na het drogen van de schors kunnen de platen gesorteerd worden op kwaliteit waarbij keurmeesters letten op dikte, elasticiteit, homogeniteit en kleur. De schors kan nu verwerkt worden tot een product. Goed beschouwd heeft de verwerkende industrie, even heel zwart-wit, dus slechts de beschikking over de 3 basis grondstoffen: de eerste oogst, tweede oogst en alles wat erna komt. Maar daar kan indrukwekkend veel mee. Veel voorbeelden daarvan zijn op deze site te vinden.